प्रयागराजचा पुरातत्त्वीय इतिहास: २५०० वर्षांचा वारसा

 प्रयागराजचा पुरातत्त्वीय इतिहास: २५०० वर्षांचा वारसा

प्रयागराज हा भारतातील एक महत्त्वाचा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक केंद्र आहे. हा प्राचीन शहर २५०० वर्षांहून अधिक जुना असून, त्याचा उल्लेख वेद-पुराणांपासून ते बौद्ध आणि जैन साहित्यात आढळतो. महाभारत, रामायण आणि विविध धार्मिक ग्रंथांमध्ये प्रयागराजला पवित्र स्थान मानले गेले आहे. तसेच, येथे आढळलेले पुरातत्त्वीय अवशेष या प्रदेशाच्या समृद्ध इतिहासाचा पुरावा देतात.

प्रयागराज किल्ला आणि अशोकस्तंभ

प्रयागराजच्या इतिहासाचा एक महत्त्वाचा पुरावा म्हणजे प्रयागराज किल्ल्यातील अशोकस्तंभ. हा स्तंभ मौर्य सम्राट अशोकाच्या काळातील असून, त्यावर अशोकाने कोरलेले शिलालेख आढळतात. यावरून त्या काळातील बौद्ध धर्माच्या प्रसाराबाबत माहिती मिळते. गुप्त साम्राज्याच्या काळात या स्तंभावर नवीन शिलालेख कोरले गेले. पुढे, मुघल सम्राट जहांगीरनेही त्यावर आपली नोंद कोरली आणि हा स्तंभ मूळ ठिकाणाहून प्रयागराज किल्ल्यात हलवण्याचा आदेश दिला.

कौशाम्बी: एक समृद्ध प्राचीन नगरी

प्राचीन कौशाम्बी हे प्रयागराजच्या नैऋत्येस ४५ किमी अंतरावर स्थित आहे. यमुना नदीच्या किनारी वसलेले हे नगर वत्स राज्याची राजधानी होती. गौतम बुद्धांनीही येथे भेट दिल्याचा उल्लेख बौद्ध ग्रंथांमध्ये आहे. १८६१ साली अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांनी येथे उत्खनन सुरू केले आणि त्यानंतर विविध पुरातत्त्वीय संशोधनांद्वारे येथे अनेक महत्त्वाचे अवशेष उजेडात आले.

कौशाम्बीतील उत्खननात सापडलेल्या वस्तीच्या थरांवरून येथे इसवी सनपूर्व १००० ते ८०० दरम्यान मानव वस्ती असल्याचे स्पष्ट होते. येथे आढळलेल्या राजवाड्याचे अवशेष, प्राचीन बौद्ध विहार, आणि विविध हस्तलिखित शिलालेख कौशाम्बीच्या समृद्ध इतिहासाची साक्ष देतात. तसेच, घोषिताराम विहारातील एका शिलालेखावरून गौतम बुद्धांना येथे दान देण्यात आल्याचे स्पष्ट होते.

गढवा: गुप्तकालीन वास्तूंचा खजिना

गढवा येथे एक महत्त्वाचा मंदिरसमूह आढळतो. हे मंदिरे गुप्तकालीन असून, त्यांची स्थापत्यकला आणि शिल्पकला अद्वितीय आहे. येथील अनेक मूर्ती भग्नावस्थेत असल्या तरी त्यातील कोरीव काम आणि संस्कृत शिलालेख इतिहासाच्या दृष्टिकोनातून अनमोल आहेत. १८७० च्या दशकात कनिंगहॅम यांनी येथे उत्खनन केले आणि गुप्तकालातील संस्कृत शिलालेख सापडल्याने या स्थळाच्या महत्त्वाला अधोरेखित केले गेले.

भीता: प्राचीन शहरी जीवनाचा पुरावा

भीता हे आणखी एक महत्त्वाचे पुरातत्त्वीय स्थळ आहे. १८७० च्या दशकात कनिंगहॅम यांच्या मार्गदर्शनाखाली येथे उत्खनन करण्यात आले. येथे आढळलेले प्राचीन नगर, घरगुती वास्तू, पाणी साठवणुकीची व्यवस्था आणि मौर्य तसेच उत्तर-मौर्य कालखंडातील नगररचना दर्शवतात की, हे एक विकसित नगर होते. तसेच, येथून पाच मुख असलेला शिवलिंग (मुखलिंग) आढळला आहे, जो या ठिकाणाच्या धार्मिक महत्त्वाची साक्ष देतो.

गिंजा टेकडी: हरवलेला वारसा

गिंजा टेकडी गरवा येथून १२ किमी दक्षिणेस आहे. येथे इंडो-स्किथियन काळातील तीन ओळींचा लाल रंगातील शिलालेख आढळतो. मात्र, पुरातत्त्वीय संशोधनाअभावी या स्थळाचा संपूर्ण इतिहास अस्पष्ट राहिला आहे. येथे दोन मंदिरे आहेत, त्यापैकी एक चंदेल कालखंडातील आहे तर दुसरे हनुमान मंदिर अलीकडील आहे. या स्थळाचे संशोधन अधिक व्यापक प्रमाणात होणे गरजेचे आहे.

श्रृंगवेरपूर आणि इतर महत्त्वाची स्थळे

श्रृंगवेरपूर हे आणखी एक महत्त्वाचे पुरातत्त्वीय स्थळ आहे. रामायणानुसार, प्रभू रामचंद्र यांनी वनवासात जाताना येथे गंगा पार केली होती. त्यामुळे या स्थळाला धार्मिक महत्त्व लाभले आहे. सुजावन देव आणि इतर प्राचीन स्थळेही प्रयागराजच्या समृद्ध ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाचा एक भाग आहेत.

प्रयागराजचे जिवंत इतिहास साक्षीदार

प्रयागराजचा इतिहास केवळ धार्मिक महत्त्वापुरता मर्यादित नाही, तर येथे आढळणाऱ्या विविध पुरातत्त्वीय स्थळांमुळे हा प्रदेश प्राचीन भारताच्या नागरी, सांस्कृतिक आणि स्थापत्यशास्त्रीय वारशाचे एक महत्त्वाचे केंद्र ठरतो. प्रयागराजमध्ये कुंभमेळ्याच्या निमित्ताने लाखो भाविक येतात, मात्र येथे असलेल्या विस्मृतीत गेलेल्या पुरातत्त्वीय स्थळांना फारसे लोक भेट देत नाहीत. त्यामुळे या ऐतिहासिक वारशाचे जतन आणि संवर्धन करणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष

प्रयागराजच्या इतिहासाचा अभ्यास केल्यास स्पष्ट होते की, हा केवळ धार्मिक केंद्र नसून प्राचीन भारताच्या नागरी, सांस्कृतिक आणि प्रशासनिक जीवनाचा एक महत्त्वाचा केंद्रबिंदू राहिला आहे. अशोकस्तंभ, कौशाम्बी, गढवा, भीता, गिंजा टेकडी आणि श्रृंगवेरपूर ही ठिकाणे प्रयागराजच्या समृद्ध वारशाचे जिवंत साक्षीदार आहेत. योग्य प्रकारे संवर्धन आणि प्रचार केल्यास हा ऐतिहासिक वारसा भावी पिढ्यांसाठी अधिक माहितीपूर्ण आणि प्रेरणादायी ठरू शकतो.